Στο άκουσμα της επανάστασης του 1821,το πρώτο που έρχεται στο μυαλό κάποιου είναι ο εθνικοαπελευθερωτικός της χαρακτήρας,καθώς και ότι αποσκοπούσε στην ίδρυση ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Αν και εν μέρει σωστή,αυτή η αντίληψη,εκφράζει μονόπλευρα το ζήτημα.Ας εξετάσουμε κάποια ιστορικά δεδομένα,τα οποία αναδεικνύουν και ορισμένες άλλες πτυχές της επανάστασης.

Η κατάσταση στην Οθωμανική αυτοκρατορία

Το Οθωμανικό κράτος,παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις του,αποτελούσε κατά βάση μια παραλλαγή των φεουδαρχικών κρατών που υπήρχαν στην υπόλοιπη Ευρώπη την εποχή εκείνη.Κυρίαρχες τάξεις ήταν αυτές των διαφόρων κρατικών υπαλλήλων,καθώς και  οι προεστοί-γαιοκτήμονες,οι οποίοι είχαν το ρόλο του φοροεισπράκτορα και του διαμεσολαβητή μεταξύ μεταξύ των κατοίκων και της Οθωμανικής εξουσίας. Ήταν παράλληλα μεγαλέμποροι,ενώ λειτουργούσαν και σαν δανειστές-τοκογλύφοι και μεσίτες της επαρχίας τους. Διατηρούσαν,την ίδια στιγμή,ολόκληρους ιδιωτικούς στρατούς,για την προστασία τους, την καταστολή αλλά και την τρομοκράτηση του κόσμου,ώστε να αποδίδουν τους φόρους που τους επέβαλλαν.Σημαντικό επίσης είναι ότι, η κεντρική διοίκηση αδιαφορούσε για το ύψος των φόρων,αλλά ενδιαφερόταν μονάχα για το ποσό που αυτή εισέπραττε Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα,οι προεστοί, προκειμένου να θυσαυρίζουν,να επιβάλλουν εξαιρετικά δυσβάσταχτους φόρους στους ραγιάδες.Αυτός τους ο ρόλος τους έκανε συχνά μισητούς στους υπόλοιπους πληθυσμούς.Χαρακτηριστική είναι η φράση ‘οι κοτσαμπάσηδες ήσαν περισσότερο μισητοί κι απ’ αυτούς ακόμα τους Τούρκους[1]’.Θρησκευτικός η άλλος αποκλεισμός δεν υπήρχε σε αυτά τα αξιώματα και όπως είναι φυσικό,οι προνομιούχοι δεν επιθυμούσαν καμία ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης.

Ο κλήρος από την άλλη πλευρά, αποτελούσε ουσιαστικά ένα κράτος εν κράτει.Είχε τεράστια εξουσία, δικαστική αλλά και γενικότερα την ευθύνη για τους Χριστιανούς απέναντι στο Σουλτάνο.Είχε το δικαίωμα να επιβάλλει στους πιστούς κεφαλικό φόρο,αλλά και να τους αναγκάζει να δουλέψουν στα εδάφη του,τα οποία αντιστοιχούσαν στο ένα τρίτο με ένα τέταρτο του ελλαδικού χώρου.Ενώ λοιπόν οι σχέσεις της Εκκλησίας με το Σουλτάνο ήταν άριστες,οι πιστοί είχαν απέναντι της σχέση υποτέλειας.Αν και αρκετοί ιερείς, συμμετείχαν μεμονωμένα στην Επανάσταση η επίσημη Εκκλησία στράφηκε εναντίον κάθε δράσης ικανής να αμφισβητήσει τις κυρίαρχες δομές εξουσίας.Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο αφορισμός του Ρήγα Φεραίου,μετά τη δολοφονία του, αλλά και η εγκύκλιος κατάσχεσης της Δημοκρατικής Διακήρυξης, αλλά και κάθε άλλου έργου του.Επίσης στον Παλαιών Πατρών Γερμανό αποδίδεται η φράση «Ας αφήσουμε τα παιδιά του Μωάμεθ να αποτελειώσουν τα παιδιά του Ροβεσπιέρου» στο γαλλικό περιοδικό Gazette de France.

Τα φτωχά λαϊκά στρώματα αποτελούνταν κυρίως από ακτήμονες ή μικροϊδιοκτήτες αγρότες και εργάτες γης.Ως αποτέλεσμα της φτώχειας και της καταπίεσης,πολλοί άνθρωποι από  αυτές τις τάξεις, κατέφυγαν στην παρανομία και αποτέλεσαν τους γνωστούς κλέφτες.Ως αντίδραση το Οθωμανικό κράτος συνέστησε τα σώματα των αρματολών,αποτελούμενα από αμνηστευμένους κλέφτες οι οποίοι και τέθηκαν στην υπηρεσία των προεστών.Επίσης κατά τον 19ο αιώνα οι λιγοστοί εργάτες απασχολούνταν κυρίως στον ναυτιλιακό τομέα,απ’ όπου προερχόταν και το μεγαλύτερο μέρος της αστικής τάξης,καθώς και από την ανάπτυξη του εμπορίου και του τραπεζικού τομέα.Συγκεκριμένα με τη συνθήκη Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, λόγω Ναπολεόντειων πολέμων αλλά και της μη συμμετοχής των Μουσουλμάνων σε τέτοιες δραστηριότητες δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για το ελέυθερο εμπόριο και την ανάπτυξη της Ελληνικής ναυτιλίας.Παράλληλα σημαντική ήταν και η ανάπτυξη της βιοτεχνίας.Η οικονομική εξαθλίωση των πληβείων,καθώς και ο αποκλεισμός των αστών από την εξουσία ήταν οι κυριότεροι λόγοι που ώθησαν τις τάξεις αυτές να ξεσηκωθούν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Διαφωτισμός και Βαλκάνια

Επί τέσσερις σχεδόν αιώνες,υπάρχει μία σχετική αδράνεια του πληθυσμού απέναντι σ’ αυτό το καθεστώς καταπίεσης.Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και η σταδιακή του μετάδοση στα Βαλκάνια,κυρίως στα Επτάνησα και στην Κρήτη λόγω της Βενετοκρατίας,σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη ανάπτυξη της αστικής τάξης δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να ωριμάσει η ιδέα της Επανάστασης.Κύριοι εκφραστές του Διαφωτισμού ήταν οι διάφοροι αστοί διανοούμενοι,όπως οι Φαναριώτες,με απτά παραδείγματα τους Ρήγα Φεραίο και Αδαμάντιο Κοραή, παρότι ο τελευταίος δεν θεωρούσε εφικτή την πραγμάτωση ανεξάρτητου κράτους την περίοδο εκείνη.Επίσης ο Ρήγας Φεραίος αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση της στάσης που έδινε πιο ταξικά και πιο προοδευτικά χαρακτηριστικά στην επικείμενη εξέγερση.Ο ίδιος παρότρυνε όλους τους λαούς της Βαλκανικής(και τους Μουσουλμάνους) να επαναστατήσουν,ώστε να απαλλαγούν από το ζυγό της Αυτοκρατορίας και να ιδρύσουν  μία πανβαλκανική ομοσπονδία στα πρότυπα των αναδυόμενων κρατών στη Δύση.

Μερικά βασικά γνωρίσματα του Διαφωτισμού,τα οποία είχαν σαν αίτημα την κοινωνική μεταρρύθμιση ήταν η αμφισβήτηση των προνομίων της Εκκλησίας και των ευγενών,η ελευθερία στην προσωπική και στην οικονομική ζωή,η διαμόρφωση ενός πιο σύγχρονου για την εποχή εθνικού κράτους,η δικαιοσύνη και γενικότερα η δημιουργία ενός πλαισιου ανταποκρινόμενου στις συνθήκες της εποχής,του αστικού.

Συμπερασματικά,η καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης και η ιδέα της εθνικής αυτοδιάθεσης,δεν προ-υπήρχαν στους λαούς της Βαλκανικής,όπως και σε κανέναν άλλο λαό,αλλά αντίθετα ήταν προϊόν των Αναγεννησιακών ιδεών.Αυτό εξηγεί και το γεγονός πως δεν υπήρχε καμία τέτοια τάση επί τόσους αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας.

Το ξέσπασμα της Επανάστασης

Ως αποτέλεσμα των νέων κοινωνικών συνθηκών και ιδεών, άρχισαν να δημιουργούνται διάφορα κινήματα στην Ευρώπη και την Αμερική. Ορόσημο των κινημάτων αυτών αποτελεί φυσικά η Γαλλική Επανάσταση, ενώ ιδιαίτερης σημασίας ήταν και η επανάσταση της ανεξαρτησίας των ΗΠΑ.Το εξεγερσιακό αυτό πνεύμα μεταφέρθηκε και στα Βαλκάνια, με τα υποκινούμενα από τους Ρώσους Ορλωφικά να αποτελούν έναν από τους μεγαλύτερους προεπαναστατικούς ξεσηκωμούς.

Οι επαναστατικές βλέψεις είχαν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία διάφορων,διαφωτιστικού πρίσματος  αστικών οργανώσεων που αποσκοπούσαν στον στόχο αυτό. Σημαντικότερη αυτών αποδείχτηκε η Φιλική Εταιρεία,η οποία εκπροσωπούσε τα συμφέροντα κυρίως του εμπορικού κεφαλαίου της εποχής.Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι οι πρώτες συγκρούσεις έλαβαν χώρα στο έδαφος της Μολδοβλαχίας,στο οποίο το ελληνόφωνο κεφάλαιο είχε τα περισσότερα συμφέροντα.Η ενθυλάκωση προεστών και εκκλησιαστικών στις τάξεις της Εταιρείας συνέβη αργότερα και οφειλόταν στην αδυναμία των προυχόντων αυτών να ελέγξουν τον κοινωνικό ξεσηκωμό.Η Εκκλησία βεβαίως σε συνεργασία με το κράτος προσπάθησε αργότερα να παραχαράξει τον ιστορικό της ρόλο στην πορεία της Επανάστασης για να την παρουσιάσει σαν θρησκευτικό πόλεμο με εθνικά χαρακτηριστικά υποκινούμενο από την ίδια.Η συμμετοχή στην εξέγερση καταπιεσμένων από όλους τους λαούς και θρησκείες των Βαλκανίων καταρρίπτει τους ισχυρισμούς αυτούς.Επιπλέον,το γεγονός ότι η επέτειος της επανάστασης εορτάζεται την 25η Μαρτίου,που συμπίπτει χρονικά με τη θρησκευτική γιορτή του Ευαγγελισμού,ενώ από τις 14 του ίδιου μήνα είχαν αρχίσει η συγκρούσεις,αποτελεί μία προσπάθεια σφετερισμού της επανάστασης απο την εκκλησία.Επίσης,αλλοίωση της ιστορίας αποτελεί και η δήθεν ευλογία της Επανάστασης στη Μονή της Αγίας Λαύρας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό,η οποία ουδέποτε συνέβη,καθώς και δεν αναφέρεται το γεγονός ούτε και στα απομνημονεύματα του ιδίου.Συγκεκριμένα στις 21 Μαρτίου,αφου ο τσαγκάρης Π. Καρατζάς και άλλοι λαικοί αγωνιστές ανάγκασαν τους Τούρκους να φύγουν απο την Πάτρα και να κλειστούν στο φρούριο,σήκωσε το λάβαρο της επανάστασης στην Αχαική πρωτέυουσα[2].Ο Π.Π. Γερμανός εμφανίστηκε υπό την πίεση των συνθηκών μαζί με τους πρόκριτους της περιοχής τρεις μέρες αργότερα,απαιτώντας να αναλάβουν την ηγεσία του επαναστατικού εγχειρήματος.Το κοινωνικό κλίμα προσδιορίζεται από τον ιστορικό Σ. Τρικούπη,ο οποίος αποφαίνεται ότι οι ντόπιοι και οι Επτανήσιοι πρόσφυγες ‘ήρπασαν παρρησία την διασωθείσαν εκ των χειρών των Τούρκων και διατηρουμένην εν των προξενείω περιουσίαν τών [πλούσιων] Πατρέων[3]’

Εντονότερή ταξική χροιά υπήρχε στις εξεγέρσεις στον νησιώτικο χώρο.Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι εκεί διεκδικήσεις είχαν χαρακτηριστικά σαφώς πιο ριζοσπαστικά από ότι στον ηπειρωτικό χώρο, απόρροια της ισχύουσας στα νησιά ιδιαίτερα ανισοβαρούς κατανομής της γης,η οποία βρισκόταν στα χέρια ελάχιστων γαιοκτημόνων,αλλά και διότι αυτά δεν συμπεριλαμβάνονταν στα σχέδια της αστικόφιλης Φιλικής Εταιρείας,αφού σύμφωνα με τον Τ. Βουρνά’περί δε Κρήτης και λοιπών νήσων της Μεσογείου θέλομεν ομιλήσει τα δοκούντα εν καιρώ πρέποντι[4]’.Στη Σάμο για παράδειγμα οι ντόπιοι με το κίνημα των καρμανιόλων αποσκοπούσαν στη δήμευση των κτημάτων,κίνημα που επεκτάθηκε και στη Χίο.Στην Ύδρα οι αντιδραστικές διαθέσεις των πλοιοκτητών ήρθαν αντιμέτωπες με την κατάληψη των πλοίων από τον λαό. Ρηξικέλευθα κινήματα υπήρχαν και σε πολλά άλλα νησιά, όπως στην Άνδρο,στη Νάξο,στις Σπέτσες,στην Κρήτη και αλλού.

Η προσχώρηση τελικά στην Επανάσταση ατόμων διαφορετικών τάξεων κατέστησε αναπόφευκτη την εντός αυτής σύγκρουση συμφερόντων, αιτία της οποίας ήταν και οι δύο εμφύλιες συρράξεις. Καθρέφτης των συγκρούσεων αυτών ήταν η συγκρότηση της Γερουσίας των Καλτετζών από τους πρόκριτους, σαν αντίβαρο στην εξουσία της Φιλικής Εταιρείας,άλλα και η ύπαρξη για ένα χρονικό διάστημα δύο κυβερνήσεων,οι οποίες εξέφραζαν διαφορετικά συμφέροντα (Τρίπολης, Κρανιδίου).Αυτοί που αποκλείστηκαν στην ουσία από τη λήψη αποφάσεων ήταν οι αγρότες και οι εργάτες,οι οποίοι επιθυμούσαν αναδιανομή της γης.Οι συσχετισμοί δυνάμεων μεταξύ αστών και κοτζαμπάσηδων εκφράζονταν μέσω των Εθνοσυνελεύσεων.Η ιδεολογική υπεροχή των πρώτων υπήρξε καθολική, καθώς το ψηφισθέν Σύνταγμα επικύρωνε τα αιτήματα τους,όντας το πιο ρηξικέλευθο της εποχής,ενώ οι εγκαταλειμμένες από τους Οθωμανούς εθνικές γαίες (το μισό περίπου της γης του νεοϊδρυθέντος κράτους) παρέμειναν με την απόφασης της τελευταίας (Γ’) Εθνοσυνέλευσης υπό κρατική διοίκηση.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο ρόλο των Μεγάλων Δυνάμεων.Παρότι δημιουργήθηκαν υλικές βάσεις για την επικράτηση του καπιταλισμού,προσωρινά επικρατεί πολιτικά σε αυτές η φεουδαρχικών καταβολών αντίδραση,με την παλινόρθωση των Βουρβόνων στη Γαλλία και την συγκρότηση της Ιεράς Συμμαχίας με εγγυητή τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄ να αποτελούν επισφράγισμα της επικράτησης αυτής.Στόχος της τελευταίας ήταν η καταστολή των ανά την Ευρώπη εξεγέρσεων.Έτσι, οι Μεγάλες Δυνάμεις τάχθηκαν αρχικά κατά της συγκρότησης εθνικών κρατών στα Βαλκάνια,με αποτέλεσμα, τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά της επανάστασης να παραμεριστούν σε πρώτη φάση .Εδώ μπορεί να γίνει παραπομπή στον Αλέξανδρο Α’ ο οποίος αποφάνθηκε στο συνέδριο της Βερόνας ‘Κανένα πράγμα δεν ημπορούσε να ήτον τόσον αρμόδιον εις το ιντερέσον μου,παρά ένας ιερός πόλεμος με την Τουρκίαν,όμως εστοχάστηκα ότι είδα εις τα ανακατώματα της Πελοποννήσου την μάρκαν της αναρχίας.Από εκείνην την στιγμήν ετράβηξα χέρι[5]’.Από την άλλη πλευρά,η πίεση που ακούσαν οι αστικές τάξεις,μερος των οποίων ήταν και οι γνωστοί ως φιλέλληνες,στην αντίδραση,σε συνδυασμό με το αδύνατον να ελεγθεί κοινωνικό ξέσπασμα οδήγησε τα ευρωπαϊκά κράτη σε αλλαγή της στάσης τους απέναντι στο ελληνικό ζήτημα.Τελικά,η δημιουργία του νέου κράτους συντελέστηκε με τις ευλογίες των ανώτερων τάξεων της Ευρώπης και με τις στρατιωτικές επεμβάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων,όπως με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, την επέμβαση των Γάλλων στην Πελοπόννησο και τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο.Η εξάρτηση από τα ισχυρά κράτη σφραγίστηκε με την σύναψη τοκογλυφικών δανείων για την ανάκαμψη της διαλυμένης λόγω πολέμου οικονομίας.Όπως σημειώνει και ο Χρήστος Βραχνιάρης’Η εξάρτηση αυτή επισημοποιήθηκε απ’τα χρόνια ακόμα της επανάστασης με τη γνωστή αναφορά προς την αγγλική κυβέρνηση που υπέγραψε τότε με την προτροπή του Μαυροκορδάτου η κυβέρνηση των κοτζαμπάσηδων και των μεγαλοκαραβοκυραίων με την οποία έθεσε εκουσίως τον εαυτό του(δηλ.το ελληνικο κρατος) υπό την μοναδικήν υπεράσπισην της Αγγλίας[6]’.